Điều kiện cần, tiếng nói phụ nữ mới là điều kiện đủ.

Khi quá trình số hóa đấu thầu ngày càng được đẩy mạnh nhằm nâng cao minh bạch và hiệu quả chi tiêu công, điều kiện kỹ thuật – công nghệ có thể coi là điều kiện cần. Nhưng điều kiện đủ để những công trình công thực sự hữu ích, đúng mục tiêu và bền vững, lại chính là sự lắng nghe và trao quyền giám sát cho người dân, trong đó có tiếng nói của phụ nữ.

Minh bạch dữ liệu chưa chắc minh bạch thực thi, trong những năm gần đây, Việt Nam đã có bước tiến đáng kể trong minh bạch hóa hoạt động đấu thầu công, với trọng tâm là triển khai Hệ thống mạng đấu thầu quốc gia. Nhờ nền tảng này, các thông tin về mời thầu, lựa chọn nhà thầu, kết quả trúng thầu đã được công khai, từng bước xóa bỏ tình trạng “xin – cho”, góp phần giảm thiểu tiêu cực trong sử dụng ngân sách nhà nước.

Hệ thống đấu thầu điện tử trên môi trường internet.

Tuy nhiên, từ minh bạch trên hệ thống đến minh bạch ở thực địa vẫn còn một khoảng cách lớn. Khi công nghệ số chưa “chạm” được đến công trình cụ thể, những sai phạm, bất cập vẫn có thể xảy ra. Không ít dự án dù đáp ứng yêu cầu hồ sơ vẫn bị phản ánh chậm tiến độ, chất lượng thấp, hoặc lệch xa nhu cầu thực tế của người dân địa phương.

Một trong những lĩnh vực dễ thấy nhất là các gói thầu liên quan đến thực phẩm, y tế, giáo dục, nơi mà bất kỳ sai sót nào, dù nhỏ, cũng có thể ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và đời sống người dân. Vụ việc liên danh giữa Saigon Co.op và Công ty King Green trúng gói thầu cung cấp hàng hóa cho Chương trình bình ổn giá TP.HCM là một ví dụ điển hình. Gói thầu gồm các mặt hàng thiết yếu như gạo, gia vị, vốn gắn liền với vai trò nội trợ, chăm sóc bữa ăn của phụ nữ. Sau khi thanh tra, cơ quan chức năng kết luận: King Green đã cung cấp hàng không đạt tiêu chuẩn an toàn thực phẩm và bị cấm tham gia đấu thầu trong ba năm. Vụ việc làm dấy lên lo ngại rằng, hồ sơ đẹp và quy trình hợp lệ chưa chắc đã bảo vệ được quyền lợi người dân.

Bên trong một siêu thị của hệ thống Co.op Mart trực thuộc Saigon Co.op. (hình minh họa)

Phụ nữ, người đầu tiên phát hiện bất cập, trong gia đình, phụ nữ chính là người trực tiếp “trải nghiệm” chất lượng các dịch vụ công: từ bữa ăn học đường cho con, đến nhà vệ sinh trường học, hay các gói bảo hiểm y tế, khám chữa bệnh. Họ dễ dàng nhận ra bất cập nếu công trình bị rút gọn, chất lượng thi công kém, hoặc dịch vụ không thân thiện. Thế nhưng, tại nhiều nơi, tiếng nói này chưa được phát huy một cách đúng mức.

Một cán bộ Hội Phụ nữ tại xã vùng cao chia sẻ:“Tôi có tên trong Ban Giám sát đầu tư cộng đồng, nhưng thực tế rất ít khi được mời họp. Có công trình hoàn thành rồi tôi mới biết thông tin.”

Không chỉ bị đứng ngoài cuộc, nhiều chị em còn thiếu thông tin pháp lý, không được tập huấn kỹ năng giám sát, dẫn đến tâm lý e dè khi tham gia. Ngay cả khi họ có phát hiện vấn đề, thì cũng không có cơ chế rõ ràng để phản hồi và ghi nhận ý kiến.

Luật sư Đoàn Thị Thu Thủy (Đoàn Luật sư TP.HCM) nhận định: “Đấu thầu công không chỉ là câu chuyện giữa cơ quan quản lý và doanh nghiệp, mà là hoạt động tác động trực tiếp tới cuộc sống người dân. Phụ nữ, với vai trò người chăm lo cho gia đình, có trực giác xã hội nhạy bén, là nhóm rất dễ nhận diện sự xuống cấp hoặc bất cập từ các công trình, dịch vụ. Nếu được trao quyền và hỗ trợ đúng mức, họ sẽ trở thành lực lượng giám sát cực kỳ hiệu quả.”

Luật đã có, nhưng thực thi còn xa, hệ thống pháp luật hiện hành đã có nhiều điều khoản mở đường cho sự tham gia giám sát xã hội. Luật Đấu thầu 2023 quy định công khai thông tin mời thầu và kết quả đấu thầu trên hệ thống quốc gia. Luật Bình đẳng giới (Điều 12) khuyến khích phụ nữ tham gia xây dựng và giám sát chính sách. Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND cũng bảo đảm quyền giám sát của công dân và các tổ chức xã hội.

Tuy nhiên, trong thực tiễn triển khai, vẫn còn nhiều khoảng trống lớn: Không có quy định ràng buộc về tỷ lệ giới trong các Ban Giám sát đầu tư cộng đồng; Việc mời phụ nữ tham gia giám sát ở nhiều nơi còn mang tính hình thức; Thiếu tập huấn chuyên môn, thiếu cơ chế bảovệ tiếng nói phản biện, khiến sự tham gia của phụ nữ dễ bị xem nhẹ hoặc gạt bỏ.

Theo Tiến sĩ Lê Bi Bo – Giảng viên Học viện Cán bộ TP.HCM cho rằng: “Điều này không chỉ là mất mát về cơ hội bình đẳng giới, mà còn là một lỗ hổng trong quản trị công. Chúng ta không thể chỉ nhìn đấu thầu qua lăng kính pháp lý – kỹ thuật, mà phải coi đây là hoạt động mang tính cộng đồng sâu sắc. Việc thiếu vắng sự giám sát của người dân, đặc biệt là phụ nữ, sẽ khiến gói thầu dễ bị ‘hợp thức hóa sai phạm’. Nếu phụ nữ được trao quyền, được cung cấp công cụ và có cơ chế bảo vệ khi lên tiếng, thì nhiều sai phạm có thể được ngăn chặn ngay từ những bước đầu.”

Bà cũng cho rằng: “Việc đưa phụ nữ vào quá trình giám sát không phải chỉ để đảm bảo chỉ tiêu giới, mà là cách để đưa công bằng và nhu cầu thực tiễn vào quy trình hành chính – kỹ thuật. Họ không chỉ nhìn thấy vấn đề, mà còn cảm được cái thiếu, cái chưa phù hợp, để phản ánh kịp thời và giúp điều chỉnh đúng hướng.”

Kết nối dữ liệu với đời sống, số hóa đấu thầu đã giúp Việt Nam tiến gần hơn tới mục tiêu minh bạch và hiện đại hóa nền hành chính. Nhưng khi những dòng dữ liệu đẹp trên hệ thống lại che lấp thực trạng ở thực địa, thì hiệu quả thật sự của công nghệ cũng cần được đặt dấu hỏi. Vấn đề không chỉ là “có dữ liệu”, mà là “dữ liệu có chạm đến đời sống không?”.

Việc đưa phụ nữ vào quá trình giám sát không phải chỉ để đảm bảo chỉ tiêu giới, mà là cách để đưa công bằng và nhu cầu thực tiễn vào quy trình hành chính – kỹ thuật.

Câu trả lời nằm ở việc mở rộng kênh giám sát cộng đồng, trao quyền cho những người ở tuyến đầu, đặc biệt là phụ nữ. Để họ không chỉ là “con số giới tính” trong báo cáo, mà là người góp phần giữ gìn sự liêm chính, hiệu quả và công bằng trong việc sử dụng từng đồng ngân sách.

Một tiếng nói nhỏ, một thay đổi lớn, đừng để công nghệ đi quá nhanh và bỏ lại con người phía sau, nhất là những người phụ nữ đang gìn giữ từng bữa cơm, từng bước chân đến trường, từng giấc ngủ an toàn của gia đình mình.