Bối cảnh và những biến đổi của đô thị Đà Nẵng
Gần đây, ở Đà Nẵng đang có xu hướng hình thành các cộng đồng nhập cư đa văn hóa diễn ra song song với quá trình phát triển kinh tế – xã hội. Thành phố (TP) Đà Nẵng là trung tâm đổi mới sáng tạo cấp vùng, là cơ sở TP phát triển mạnh các khu công nghiệp, công nghệ cao, khu thương mại tự do. Bên cạnh đó, Đà Nẵng có được cảnh quan tự nhiên đa dạng, nằm trên con đường nối ba di sản văn hóa thế giới, là nền tảng vững chắc phát triển ngành du lịch, dịch vụ. Các thuận lợi trên là cơ sở để Đà Nẵng thu hút một lượng lớn nhân lực đến định cư và và làm việc, làm dân số tăng nhanh, trung bình 2.5% mỗi năm, dự kiến đạt 1.5 triệu người vào năm 2030 [1]. Đà Nẵng hiện có gần 30.000 người nước ngoài sinh sống và làm việc. Trong 2 năm gần đây, TP đã ghi nhận hơn 4,43 triệu lượt người nước ngoài đăng ký tạm trú.
Trong cuốn “Multicultural Cities: Toronto, New York, and Los Angeles”, Qadeer (2016) cho rằng: Một đô thị đa văn hóa không chỉ xem xét sự đa dạng chủng tộc mà còn định nghĩa yếu tố đa văn hóa như sự kết hợp giữa đa dạng văn hóa với một nền tảng chung về giá trị và thể chế. Với Toronto, nơi gần một nửa dân số sinh ra ở nước ngoài và hơn 200 nhóm dân tộc, chính sách đa văn hóa của TP thúc đẩy sự hòa nhập, thể hiện qua các khu phố đa sắc tộc cùng vô số lễ hội văn hóa riêng của từng cộng đồng [2].
Trong “Designing Networks Cities: Inclusive, Hyper-connected, Emergent, and Sustainable Urbanism” Whitford & Brearley (2024) phác họa mô hình về TP đa kết nối thông qua hệ thống các mạng lưới kết nối vật lý (giao thông, hạ tầng), mạng lưới tự nhiên (hệ sinh thái, không gian xanh), mạng lưới xã hội (cộng đồng), mạng lưới kỹ thuật số (công nghệ thông tin, IoT) được tích hợp sâu sắc và tương tác liên tục với nhau (Hình 1) [3].
Trong khu vực đô thị Đà Nẵng hiện tại, cấu trúc dân cư đang trải qua những thay đổi mạnh mẽ song hành cùng sự phát triển về kinh tế, sự kết nối hạ tầng và giao thoa văn hóa xã hội, từ đó hình thành các cộng đồng đặc trưng. Sự xâm nhập của các luồng văn hóa ngắn hạn và các xu hướng tiêu dùng và giải trí hiện đại xuất hiện khiến Đà Nẵng đang thay đổi nhanh. Mạng xã hội và truyền thông số cũng là cầu nối nhanh chóng đưa các trào lưu văn hóa toàn cầu đến với cộng đồng, đặc biệt là giới trẻ. Từ thực tế này, nhu cầu xây dựng một mô hình phát triển đô thị hiện đại, đa văn hóa đa kết nối nhưng có bản sắc riêng cho TP Đà Nẵng có ý nghĩa lớn định hình nên cấu trúc đô thị cũng như định hướng chính sách phát triển, quản lý đô thị trong tương lai.
Mô hình đô thị đa văn hóa và đa kết nối
Đặc điểm của một đô thị đa văn hóa và kết nối trong bối cảnh toàn cầu hóa và phát triển đô thị ở Đà Nẵng không chỉ là việc tích hợp công nghệ vào cơ sở hạ tầng vật chất. Nó được hiểu là một tổng thể hữu cơ, một mạng lưới, một hệ thống liên kết, nơi mà sự chú ý được đặt vào các mối kết nối xã hội chứ không chỉ riêng các bộ phận hạ tầng [4].
- Sự hiện diện của nhiều nhóm văn hóa/dân tộc: Ví dụ, trường hợp Singapore với các khu phố như Chinatown, Little India, Kampong Glam – Mã Lai;
- Sự “in dấu” văn hóa lên cảnh quan đô thị: Các cộng đồng văn hóa khác nhau có xu hướng “chuyển đổi văn hóa” các địa điểm hiện có hoặc tạo ra “dấu ấn” thông qua kiến trúc, biểu tượng, cách sử dụng không gian công cộng. Birmingham là một TP đa văn hóa với 46,9% dân số không phải người Anh da trắng, nổi bật với cộng đồng Hồi giáo chiếm khoảng 21,8% dân số. [5]. Các nhóm phi bản địa thường tập trung tại các khu phố riêng biệt, thường ở Trung tâm (xem Hình 2), tạo nên các khu phố Hồi giáo có “dấu ấn văn hóa” độc đáo, nơi các con phố chính trở thành trung tâm tương tác xã hội.
Sự phân bố của người có gốc khác với da trắng ở Birmingham (dữ liệu 2021), cho thấy người nhập cư thường cư trú quanh trung tâm (do việc làm thuận lợi), người da trắng thì tập trung ở ngoại ô - Do sự đa dạng về văn hóa và lợi ích, các không gian đô thị, đặc biệt là các “siêu dự án” hay các khu vực di sản, trở thành nơi diễn ra các cuộc “tranh chấp ý nghĩa” và “chính trị văn hóa”. Các hình ảnh và biểu tượng do nhà nước /doanh nghiệp tạo ra thường bị cộng đồng địa phương tái diễn giải hoặc phản đối (trường hợp “Nhà hát sầu riêng” Esplanade ở Singapore hay tháp đôi Petronas ở Malaysia).
- Cần hướng tới “công bằng văn hóa”, sự hòa nhập các khác biệt văn hóa, dung hòa các xung đột về chủng tộc, tôn giáo, ngôn ngữ, quốc tịch và quyền công dân thông qua các chính sách đối thoại quản lý xung đột hiệu quả.
- Cần có tính “đàn hồi”, nghĩa là một “môi trường có thể thay đổi, liên tục hấp thụ các yếu tố văn hóa mới”, đồng thời cũng là nơi diễn ra các cuộc đối thoại và xung đột.
Các đặc điểm trọng tâm của đô thị đa văn hóa đa kết nối bao gồm: Quy hoạch đô thị, Đô thị thông minh bền vững, Đối thoại và quản lý xung đột và Sự đa dạng xã hội, như được thể hiện trong Hình 3.
Các đặc điểm trung tâm của đô thị đa văn hóa – đa kết nối (vòng tròn càng lớn càng quan trọng) – dữ liệu từ 5000 nghiên cứu lấy từ Scopus 2025 (Nguồn: Tác giả)
Từ những đặc điểm đó, chúng ta có thể hình dung mô hình cho các đô thị đa văn hóa và kết nối gồm có cấu trúc như sau:
* Hợp phần vật lý: Thông qua đặc điểm Quy hoạch đô thị, hình thái đô thị, kiến trúc, giao thông, hạ tầng kỹ thuật…;
• Do sự phức tạp trong mối quan hệ giữa hành vi con người và cách chúng ta trải nghiệm không gian, quy hoạch đô thị và kiến trúc đóng vai trò thiết yếu trong việc giải quyết những xung đột tiềm ẩn giữa các nhóm văn hóa. Các không gian đô thị được thiết kế có chủ đích có thể trở thành những địa điểm gặp gỡ và đối thoại, khuyến khích sự tương tác và hiểu biết lẫn nhau, góp phần xóa bỏ rào cản do khác biệt văn hóa và thúc đẩy sự gắn kết xã hội [6];
• Giao thông và hạ tầng kỹ thuật cần tập trung vào khả năng kết nối, khuyến khích sự đa dạng về hình thái và chức năng, tạo ra các kết nối linh hoạt và dễ tiếp cận; phát triển hệ thống hạ tầng thông minh và có khả năng mở rộng dễ dàng nhằm thúc đẩy tương tác xã hội và phát triển bền vững;
• Tham gia sâu rộng của cộng đồng (deep engagement) là cần thiết nhằm xây dựng lòng tin và sự đồng cảm giữa các nhà nghiên cứu, quản lý và cộng đồng địa phương, qua đó tích hợp kiến thức và quan điểm địa phương, đảm bảo kết quả quy hoạch đô thị đúng đắn và dài hạn, đồng thời nâng cao sự chấp nhận và ý thức thuộc về của công chúng.
* Hợp phần phi vật lý: Mạng lưới, kết nối, thông tin liên lạc, giao lưu và tiếp biến văn hóa, hệ thống quản lý và chính sách…;
• Truyền tải thông tin vào cơ sở hạ tầng vật chất để cải thiện tiện ích, tạo điều kiện trao đổi thông tin, tăng hiệu quả, tiết kiệm năng lượng, cải thiện chất lượng môi trường, thu thập dữ liệu để đưa ra quyết định tốt hơn, triển khai tài nguyên hiệu quả và chia sẻ dữ liệu để cộng tác giữa các thực thể và lĩnh vực;
• Vận hành đô thị được đo lường và định hướng bởi các chỉ số hiệu suất; với các kết nối liên ngành và xuyên suốt các hệ thống riêng biệt;
• Con người là yếu tố trung tâm biến TP từ hạ tầng máy móc thành cộng đồng thông minh và kết nối. Các cộng đồng này là những “nút” nhân văn, nơi công nghệ được sử dụng để củng cố các mối quan hệ con người, cải thiện dịch vụ và chất lượng cuộc sống, tạo cơ hội cho mọi công dân.
Điều này được thực hiện thông qua việc cân bằng giữa chia sẻ thông tin vì lợi ích chung và bảo vệ quyền riêng tư.
Giải pháp phát triển mô hình đô thị đa văn hóa, đa kết nối trong bối cảnh đô thị Đà Nẵng đang thay đổi nhanh chóng
Với một đô thị có đa dạng các đối tượng văn hóa và đa dạng kết nối, quy hoạch đô thị, hình thái đô thị, kiến trúc, giao thông và hạ tầng kỹ thuật cần được thiết kế và quản lý theo cách thức đặc thù để đảm bảo sự hòa nhập và phát triển bền vững.
Trong quy hoạch đô thị, giải pháp được chọn cần đảm bảo tính linh hoạt và thích ứng. Quy hoạch và quản lý đô thị Đà Nẵng cần theo hướng mở và chuẩn bị cho nhiều kịch bản biến đổi về nhân khẩu học, văn hóa và xã hội, cho phép sự phát triển tự nhiên thích nghi với các nhu cầu thay đổi của các nhóm văn hóa khác nhau. Đối mặt với sự đa dạng về văn hóa, yêu cầu phát triển kinh tế của khu vực cũng rất đa dạng, dẫn đến yêu cầu đa dạng chức năng và sử dụng đất hỗn hợp để tạo ra các không gian sống động, tiện ích đầy đủ và thúc đẩy tương tác xã hội. Một ví dụ trực tiếp là khu vực An Thượng, Đà Nẵng (xem Hình 4). Một hạn chế của khu vực An Thượng là quy hoạch khu dân cư thiếu các không gian công cộng cho các hoạt động chung khiến đường phố phải đóng vai trò không gian công cộng thay vì không gian giao thông.
Phố An Thượng – Đà Nẵng, nơi cộng đồng người Việt cộng sinh với cộng đồng người nước ngoài đa quốc tịch. Mô hình khu phố cho thấy tính linh hoạt của loại hình chức năng công trình cũng như không gian đô thị cùng tồn tại trong một phạm vi hẹp của một đồ án quy hoạch. Điều này thách thức các mô hình quy hoạch cố hữu vốn ưu tiên phân biệt rạch ròi chức năng của từng ô đất. Các chức năng đất ở ban đầu hiện nay đã được thay thế hoàn toàn bởi chức năng ở kết hợp thương mại dịch vụ (Nguồn: Tác giả)
Hơn nữa, cần thiết phải nhận diện và bảo tồn các di sản văn hóa (kiến trúc, không gian, phong tục tập quán) của các nhóm dân tộc, tôn giáo khác nhau, đồng thời tạo thêm các không gian cho văn hóa mới, cung cấp không gian cho sự phát triển của các hoạt động văn hóa, sự kiện, lễ hội của các cộng đồng đa văn hóa (xem Hình 5).
Với cách tiếp cận từ dưới lên (bottom-up) của chính quyền, giải pháp quy hoạch cần có sự tham gia và ý kiến tham vấn cộng đồng, và các nhóm văn hóa để hiểu và cân bằng nhu cầu và mong muốn của họ. Mô hình “Đồng quản lý” cũng là một cách vận hành, thông qua việc khuyến khích các cộng đồng tham gia quản lý và vận hành các không gian công cộng và cơ sở hạ tầng.
Về hình thái đô thị, một đặc điểm nổi bật qua nghiên cứu các đô thị đa văn hóa như Singapore, Birmingham, Amsterdam, Toronto… là tính đa dạng và linh hoạt trong mật độ và chiều cao công trình xây dựng. Thiết kế đô thị nên cho phép các khu vực có mật độ dân số và xây dựng khác nhau, phù hợp với lối sống và nhu cầu của các nhóm văn hóa từ đó tạo ra cảnh quan đô thị đa dạng và phù hợp với các chức năng khác nhau (xem Hình 6).
Một đô thị đa văn hóa – kết nối không thể thiếu mạng lưới đường phố đa dạng và dễ tiếp cận với sự kết hợp linh hoạt giữa các đường phố chính, đường phụ, quảng trường nhỏ và cả những ngõ hẻm tạo nên một không gian đô thị phong phú, đáp ứng mọi nhu cầu di chuyển (Hình 7). Đô thị ưu tiên giao thông phi cơ giới như đi bộ, xe đạp, xích lô, cùng với việc khuyến khích xe điện nhẹ, cùng hệ thống giao thông công cộng đa dạng (xe buýt, tàu điện, tàu điện ngầm) sẽ tạo ra một môi trường di chuyển an toàn và thân thiện, kết nối hiệu quả. Giao thông tiếp cận công bằng và an toàn, với thiết kế dành cho mọi đối tượng, bao gồm người khuyết tật, người già và trẻ em.
Bên cạnh đó, không gian công cộng kết nối và đa chức năng đóng vai trò then chốt của mô hình đề xuất. Những hành lang xanh hay công viên liên thông mang lại không gian thư giãn và tạo ra cầu nối giữa các khu vực. Kết hợp với việc thiết kế linh hoạt cho phép dễ dàng chuyển đổi công năng, phục vụ đa dạng các sự kiện và lễ hội, biến đô thị thành một nơi sống động và hòa nhập (Hình 8).
(Đồ họa: Nhóm Tác giả)
Các TP ở Đông Nam Á sử dụng bản sắc “địa phương” để tạo lợi thế cạnh tranh từ việc tận dụng các biểu tượng và xây dựng bản sắc từ di sản kiến trúc đô thị. Ở Singapore, từ chiến lược “phá bỏ và xây dựng lại” chuyển sang tái định giá các khu phố cũ như Chinatown, Little India, Kampong Glam thành “khu lịch sử” hoặc “khu di sản”. Mục tiêu kép là duy trì di sản văn hóa địa phương và thu hút khách du lịch. Các dự án như nhà hát Esplanade và Suntec City (với các yếu tố phong thủy, biểu tượng châu Á) được xem như những ví dụ về “kỹ thuật hình dung văn hóa” (cultural imagineering) nhằm khẳng định vị thế toàn cầu và bản sắc độc đáo [7]. Trong bối cảnh đô thị đa văn hóa – đa kết nối, kiến trúc đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện bản sắc, khi thiếu đi văn hóa bản địa, đô thị chỉ là bản photocopy [8]. Thay vì sự đồng nhất, kiến trúc hiện đại cần tích hợp yếu tố bản địa, từ vật liệu đến chi tiết trang trí, phản ánh gu thẩm mỹ độc đáo của từng cộng đồng (Hình 9). Sự linh hoạt trong thiết kế nội thất và ngoại thất cho phép mỗi công trình kể câu chuyện riêng về gia đình và văn hóa. Cuối cùng, ưu tiên vật liệu địa phương và công nghệ bền vững góp phần gìn giữ nét riêng của từng vùng đất [9].
Bàn luận
Đô thị đa văn hóa – Đa kết nối cần một cách tiếp cận chủ động và tích cực từ chính quyền, trên một tư duy cởi mở cùng với vai trò không thể thiếu của các cộng đồng đa văn hóa. Với cách tiếp cận từ trên xuống (top-down approach), từ vai trò quản lý và định hướng của nhà nước, cần có các nghiên cứu, tham vấn, qua đó đánh giá và khẳng định tầm quan trọng của việc phát triển một mô hình phù hợp, từ đó xây dựng khung pháp lý với cơ chế đột phá, mang tính đặc thù khu vực và chính sách hỗ trợ phù hợp. Như Canada với Đạo luật Đa văn hóa-1988, trở thành khung pháp lý cơ bản, đảm bảo quyền bình đẳng và cơ hội cho tất cả người dân và thúc đẩy một xã hội nơi các nền văn hóa đa dạng có thể phát triển và đóng góp cho tổng thể chung.
Tiếp cận từ dưới lên (bottom-up approach) đóng một vai trò then chốt cho việc xây dựng, phát triển và vận hành hiệu quả một đô thị đa văn hóa – đa kết nối. Việc tham vấn ý kiến người dân, khuyến khích sự tham gia của cộng đồng vào quá trình hoạch định chính sách, quy hoạch không gian đô thị và cấu trúc hạ tầng, sự tương tác và phản hồi ý kiến theo thời gian thực qua môi trường số tạo thành nguồn thông tin chất lượng phục vụ công tác quản lý, điều hành, đưa ra quyết định và định hướng phát triển hiệu quả của chính quyền đô thị.
Với cộng đồng đa dạng về văn hóa và nhân khẩu học hiện hữu, sự phát triển kinh tế – xã hội mạnh mẽ, xu thế hội nhập sâu rộng, mô hình đô thị đa văn hóa – đa kết nối có thể là một cách tiếp cận phù hợp trong thực tiễn và mang giá trị tham khảo cao cho sự phát triển đô thị của Đà Nẵng. Mô hình góp phần vào tổng thể chiến lược phát triển bền vững, nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân, biến Đà Nẵng thành một điểm đến, làm việc, định cư cởi mở, dung hòa và hứa hẹn.
PGS.TS.KTS Nguyễn Anh Tuấn1
KTS Võ Lê Tuấn2
1.Khoa Kiến trúc, Trường ĐH Bách khoa – ĐH Đà Nẵng
2.Huni Architectes
Tài liệu tham khảo
[1] Thanh Tú: Kinh tế bứt phá, du lịch tăng tốc giúp “kích hoạt” thị trường bất động sản Đà Nẵng, Báo Đấu thầu, 2023. Có tại: https://baodauthau.vn/kinh-te-but-pha-du-lich-tang-toc-giup-kich-hoat-thi-truong-bat-dong-san-da-nang-post138222.html [truy cập 12/7/2025];
[2] Qadeer, M.A., Multicultural Cities: Toronto, New York, and Los Angeles. University of Toronto Press, Toronto, 2016;
[3] Whitford, S. and Brearley, J., Designing Networks Cities: Inclusive, Hyper-connected, Emergent, and Sustainable Urbanism. Routledge, Oxfordshire, 2024;
[4] Moss Kanter, R. and Litow, S.S., 2009. Informed and interconnected: A manifesto for smarter cities. Harvard Business School General Management Unit Working Paper, (09-141);
[5] Thống kê dân số năm 2011 của Birmingham;
[6] Lefebvre Henri, The production of space, Routledge, Oxfordshire, 2014;
[7] Yeoh, B.S., 2005. The global cultural city? Spatial imagineering and politics in the (multi) cultural marketplaces of South-east Asia. Urban Studies, 42(5-6), pp.945-958;
[8] Phạm Thanh Tùng: Thiếu đi văn hóa bản địa, đô thị chỉ là bản photocopy, Báo Kiến Việt, 2023. Có tại: https://kienviet.net/2023/5/3/thieu-di-van-hoa-ban-dia-do-thi-chi-la-ban-photocopy [truy cập: 12/7/2025];
[9] Thanh Hoa: Văn hóa dân gian trong đời sống đô thị ở Đà Nẵng, Báo Đà Nẵng, 2025. Có tại: https://cadn.com.vn/van-hoa-dan-gian-trong-doi-song-do-thi-o-da-nang-post313640.html [truy cập: 12/7/2025]