Vừa qua, Giải thưởng Kiến trúc Aga Khan lần thứ 16 đã công bố 7 công trình và người chiến thắng. Các tác phẩm được trao giải lần này đã cho thấy tiềm năng của kiến trúc trong việc đóng vai trò là chất xúc tác cho chủ nghĩa đa nguyên, khả năng phục hồi của cộng đồng, chuyển đổi xã hội, đối thoại văn hóa và thiết kế thích ứng với biến đổi khí hậu.
Giải thưởng Kiến trúc Aga Khan là một trong những giải thưởng lớn nhất trong lĩnh vực kiến trúc. Được thành lập năm 1977 bởi cố Hoàng thân Karim Aga Khan IV, Giải thưởng Kiến trúc Aga Khan được tạo ra nhằm công nhận và hỗ trợ các ý tưởng xây dựng đáp ứng nhu cầu và nguyện vọng của các cộng đồng Hồi giáo. Giải thưởng đặc biệt chú trọng đến các dự án không chỉ đáp ứng các yêu cầu về vật chất, xã hội và kinh tế mà còn gắn liền và phản ánh các giá trị văn hóa . Trong suốt 16 chu kỳ ba năm, Giải thưởng đã vinh danh 136 dự án và ghi nhận gần 10.000 sáng kiến xây dựng trên toàn thế giới, thể hiện sự đa dạng trong cách tiếp cận và bối cảnh kiến trúc. Lễ trao giải của Giải thưởng Aga Khan năm nay sẽ diễn ra vào ngày 15/9 tại Nhà hát giao hưởng quốc gia Kyrgyz Toktogul Satylganov ở Bishkek, Cộng hòa Kyrgyz .
Chia sẻ từ Hội đồng Giám khảo: “Chu kỳ Giải thưởng này diễn ra trong một thế giới đầy biến động, vào thời điểm bất ổn toàn cầu. Khi cuộc sống phải chịu quá nhiều áp lực, những thách thức của việc xây dựng có thể còn lớn hơn nữa.” Hội đồng Giám khảo cũng cho biết, các dự án mang đến “một thông điệp hy vọng”, nhấn mạnh cách kiến trúc có thể soi sáng con đường phía trước. Các tác phẩm lọt vào vòng chung kết, cùng với những người sáng tạo, cư dân và người giám hộ, đã được nêu bật như những ví dụ về cách cộng đồng không chỉ xây dựng mà còn phát triển, nuôi dưỡng khả năng phục hồi và sự lạc quan thông qua thiết kế.
“Kiến trúc có thể – và phải – là chất xúc tác cho hy vọng, định hình không chỉ không gian sống mà còn cả tương lai mà chúng ta hình dung. Trong thời đại được định hình bởi khủng hoảng khí hậu, bất bình đẳng tài nguyên và đô thị hóa nhanh chóng, Giải thưởng Kiến trúc Aga Khan tôn vinh các dự án gắn kết xã hội, tính bền vững và tính đa nguyên để tạo nên một thế giới hài hòa và kiên cường hơn.” – Farrokh Derakhshani, Giám đốc Giải thưởng Kiến trúc Aga Khan .
Danh sách những công trình và tác giả chiến thắng Giải thưởng Kiến trúc Aga Khan năm 2025 là:
Khudi Bari, Bangladesh – Kiến trúc sư Marina Tabassum
Khudi Bari, hay “Ngôi nhà nhỏ”, do KTS. Marina Tabassum phát triển, cung cấp giải pháp nhà ở tự xây linh hoạt và giá cả phải chăng cho các cộng đồng người thiểu số ở Bangladesh, những người đang phải đối mặt với tình trạng di dời thường xuyên do lũ lụt và xói mòn sông ngòi. Được hình thành thông qua tham vấn cộng đồng và được hỗ trợ bởi Quỹ Kiến trúc và Công bằng Cộng đồng (FACE) phi lợi nhuận, các cấu trúc tre mô-đun này sử dụng khung giằng chữ V với các đầu nối thép tùy chỉnh, sàn trên cao để chống chịu lũ lụt và mái tôn gợn sóng được ưa chuộng tại địa phương. Với chi phí khoảng 450 đô la Mỹ mỗi bộ, những ngôi nhà này có thể được lắp ráp trong ba ngày, tháo dỡ trong ba giờ và được điều chỉnh bằng vật liệu do người dùng lựa chọn cho các bức tường dưới. Đến đầu năm 2025, hơn bảy mươi tám căn nhà đã được xây dựng trên nhiều địa điểm khác nhau, chịu được nhiều trận lũ lụt, đồng thời hệ thống cũng đã được mở rộng quy mô để tạo ra các cơ sở do phụ nữ quản lý tại các trại tị nạn Rohingya.
Trung tâm cộng đồng làng West Wusutu, Trung Quốc – Zhang Pengju
Trung tâm cộng đồng làng Tây Wusutu ở Hohhot, Nội Mông, được phát triển như một phần của sáng kiến phục hồi nông thôn nhằm cung cấp cơ sở hạ tầng văn hóa và xã hội cho cộng đồng đa sắc tộc trong khu vực. Được thiết kế bởi Zhang Pengju với sự hợp tác chặt chẽ của cư dân và nghệ sĩ, dự án đã biến đổi một ngôi chùa Phật giáo cũ thành một trung tâm cộng đồng với phần lớn từ gạch tái chế, giúp giảm chi phí và thời gian xây dựng chỉ trong bảy tháng. Được tổ chức xung quanh một sân tròn lệch tâm, thiết kế này phù hợp với cả các hoạt động địa phương, chẳng hạn như mạt chược, bài và đồ gốm, và các sự kiện văn hóa, trong khi sân thượng với chỗ ngồi bậc thang và tháp thông gió cung cấp thêm không gian tụ họp. Trung tâm đã nhanh chóng trở thành chất xúc tác cho tăng trưởng kinh tế, thu hút khách du lịch và hỗ trợ sự phát triển của các nhà nghỉ và nhà hàng trong làng.
Tái thiết khu di tích lịch sử Esna, Ai Cập – Phát triển cộng đồng tích hợp Takween
Dự án Tái thiết khu di tích lịch sử Esna, do công ty phát triển đô thị Takween có trụ sở tại Cairo, đã biến đổi khu vực lõi lịch sử mong manh của thành phố nhỏ ven sông Nile, nằm cách Luxor 60 km về phía nam. Từng bị đe dọa phá hủy sau nhiều thập kỷ bị lãng quên và du lịch suy giảm mạnh, kết cấu đô thị phong phú của Esna, trải dài từ di sản Hy Lạp-La Mã, Copt, Hồi giáo, Mamluk-Ottoman đến di sản bản địa hiện đại, đã được bảo vệ thông qua chiến lược “châm cứu đô thị”. Giai đoạn đầu tiên đã khôi phục hoặc tái sử dụng một cách thích ứng khoảng hai mươi công trình chính, bao gồm lữ quán Wakālat al-Geddāwī thế kỷ 18 và Chợ Qīsāriyya rộng lớn, sử dụng các phương pháp xây dựng truyền thống và vật liệu tái chế. Giai đoạn thứ hai mở rộng nỗ lực sang phát triển kinh tế bền vững, hỗ trợ các doanh nghiệp siêu nhỏ và xây dựng thương hiệu văn hóa, với các doanh nghiệp do phụ nữ làm chủ như nhà hàng Okra Kitchen và một xưởng mộc cung cấp cơ hội việc làm mới. Dự án đã đảo ngược sự suy thoái của Esna, khôi phục ngành thủ công địa phương và tăng gấp ba lần lượng du khách, định vị di sản là động lực thúc đẩy khả năng phục hồi của cộng đồng và tăng trưởng lâu dài.
Khu phức hợp Majara và Tái phát triển cộng đồng, Iran – ZAV Architects, Mohamadreza Ghodousi
Khu nhà ở Majara và Tái phát triển Cộng đồng trên Đảo Hormuz, Iran, là một phần của sáng kiến ”Hiện diện tại Hormuz ” do ZAV Architects chủ trì cùng các cộng sự địa phương nhằm thúc đẩy du lịch sinh thái và phát triển cộng đồng tại một khu vực từ lâu đã chịu ảnh hưởng của căng thẳng chính trị và bất ổn kinh tế. Sử dụng kỹ thuật “siêu đất sét” tốn nhiều công sức nhưng chi phí thấp, bao tải chứa đất được gia cố bằng thép và hoàn thiện bằng xi măng, người dân địa phương đã được đào tạo để xây dựng một loạt mái vòm gợi nhớ đến cảnh quan đầy màu sắc và hình thái bản địa của hòn đảo.
Công trình lớn nhất, Majara Residence, là một tổ hợp gồm 200 mái vòm liên kết với nhau, phục vụ du khách, nơi lưu trú của nghệ sĩ và các tiện ích công cộng như nhà hàng, xưởng, thư viện và không gian thờ cúng. Các công trình trước đó bao gồm Trung tâm Văn hóa Rong, quán cà phê, tiện ích cho khách tham quan và chỗ ngồi bậc thang cho các sự kiện văn hóa gần bến tàu. Cùng với các công trình mới như Typeless, một trung tâm giám sát linh hoạt, và Ozar – một cơ sở quay phim di động, dự án đã tạo ra một khuôn khổ cho du lịch và trao đổi văn hóa, đồng thời tạo ra việc làm tại địa phương và các không gian xã hội mới.
Trung tâm Thương mại Metro Jahad, Iran – Xưởng kiến trúc KA
Quảng trường Metro Jahad tại Tehran là một phần của sáng kiến ”Meydangah”, một chương trình hướng đến việc tạo ra các không gian công cộng dành cho người đi bộ trên khắp thành phố. Được thiết kế bởi KA Architecture Studio , dự án tái định hình khu đất hình tam giác tại giao lộ đường Valiasr, Dr. Fatemi và Ghazali bằng cách thay thế lối vào tàu điện ngầm bằng một cụm mái vòm hình thùng lồng vào nhau, tạo thành một trung tâm đô thị hòa nhập, thích ứng với mọi thời tiết.
Cấu trúc mái vòm tạo ra các khu vực râm mát để nghỉ ngơi, tụ họp và biểu diễn, trong khi sự khác biệt về chiều cao cho phép ánh sáng và không khí lưu thông. Được xây dựng chỉ trong bảy tháng với khung lưới thép mô-đun và gạch thủ công tại địa phương, thiết kế này gợi nhớ đến truyền thống xây gạch hình học của Iran nhưng vẫn tiết kiệm chi phí và bền vững. Quảng trường liền kề hỗ trợ người bán hàng rong, tích hợp thương mại phi chính thức vào không gian công cộng và biến không gian thành một điểm giao lưu xã hội sôi động.
Vision Pakistan – DB Studios, Mohammad Saifullah Siddiqui
Vision Pakistan tại Islamabad là một cơ sở đào tạo nghề do Rushda Tariq Qureshi thành lập nhằm hỗ trợ thanh niên không biết chữ thông qua giáo dục may vá, xóa mù chữ và kỹ năng sống. Được thiết kế bởi Mohammad Saifullah Siddiqui, tòa nhà tại thị trấn Ghauri bao gồm các phòng học, khu vực ăn uống và giải trí, văn phòng quản lý, không gian triển lãm, cửa hàng và khu vực cầu nguyện trên sân thượng với vườn rau do học viên chăm sóc.
Các cửa hàng cho phép học viên nhận đơn đặt hàng thương mại, trong khi không gian cho thuê góp phần vào sự bền vững về tài chính. Được xây dựng bằng khung bê tông chịu lực và gạch ốp tường, thiết kế có giếng trời ba tầng với cây xanh để thông gió thụ động, và mặt tiền được xác định bởi một mạng lưới các jaalis đầy màu sắc tượng trưng cho tôn giáo, chủ nghĩa hiện đại, nghề thủ công và chính ngôi trường. Các chi tiết được thiết kế tỉ mỉ, bao gồm sàn terrazzo với các chi tiết khảm đá cẩm thạch làm từ gỗ thừa được quyên góp, giúp tiết kiệm ngân sách khiêm tốn. Phục vụ 40–50 học viên mỗi năm, trung tâm cung cấp một chương trình toàn diện kết hợp đào tạo nghề, ăn uống, xóa mù chữ và tự lập xã hội với kế hoạch mở rộng thành một cơ sở dành cho phụ nữ tại một địa điểm liền kề.
Wonder Cabinet, Palestine – AAU Anastas
Wonder Cabinet tại Bethlehem, được thiết kế bởi hai kiến trúc sư địa phương Elias và Yousef Anastas đến từ AAU Anastas, là một nền tảng văn hóa và giáo dục phi lợi nhuận, chuyên duy trì các truyền thống thủ công và sản xuất công nghiệp đang bị đe dọa của Palestine . Tọa lạc trên sườn đồi nhìn ra Thung lũng Al-Karkafeh, tòa nhà được thiết kế bởi khung lưới bê tông thô với mặt tiền kính có thể mở ra, cho phép luồng không khí tự nhiên và sự trong suốt, nhấn mạnh vào hành động thay đổi hình dạng kiến trúc. Ba tầng thông nhau của tòa nhà là sự kết hợp của nhiều không gian, bao gồm xưởng thủ công, phòng biểu diễn và sản xuất, xưởng nghệ thuật, đài phát thanh, quán cà phê, cửa hàng và sân hiên ngoài trời, cùng với văn phòng riêng của các kiến trúc sư. Các nghệ nhân địa phương đã đóng góp vào các chi tiết của dự án, từ cửa sổ ô tròn bằng thép đóng khung cảnh quan cụ thể cho đến hệ thống lắp đặt trên mái nhà với các chữ cái bằng thép không gỉ xoay tròn đánh vần “WONDER CABINET”. Với chương trình đa tầng và phương pháp tiếp cận lấy cộng đồng làm trọng tâm, trung tâm mang đến cho Bethlehem địa điểm đầu tiên dành riêng cho nghệ thuật đương đại, đồng thời hỗ trợ sinh kế và củng cố sự hiện diện văn hóa ở Bờ Tây.
Thuỵ An (Biên dịch và Tổng hợp từ Archdaily)
© Tạp chí kiến trúc