Giữ rừng bằng hương ước

Bản Hốc nằm lọt thỏm giữa thung lũng nhỏ thuộc xã Diên Lãm, xung quanh là núi đồi trùng điệp. Theo các già làng, thuở xưa khi vùng đất này hoang vu, hai người đàn ông họ Quang và Lương dẫn họ hàng đi tìm nơi cư trú. Họ chọn vùng đất phì nhiêu nằm dưới dãy núi Pù Hốc, nơi có cây nứa, lùng (tiếng Thái gọi là hốc) mọc san sát để khai hoang lập mường, sau đó đặt tên bản là Hốc. Hiện nay bản có 196 hộ người dân tộc Thái sinh sống.

Người dân bản Hốc sống chủ yếu dựa vào nghề làm nông nghiệp và đi rẫy hái lượm. Gần 200 hecta rừng nguyên sinh đầu nguồn thuộc dãy Pù Hốc từ xưa đến nay mang lại nhiều sản vật, giúp điều hòa không khí, chống sạt lở nên được dân làng xem như kho báu, quyết tâm bảo vệ từ đời này sang đời khác.

Ông Quang Văn Đồng, Trưởng bản Hốc, cho biết thuở lập bản cha ông tâm niệm chỉ khi ứng xử hợp lý với rừng thì rừng mới không bạc đãi con người và giữ được nguồn lợi cho con cháu đời sau. Họ lập ra quy định chỉ được chặt gỗ lúc có nhu cầu làm nhà với điều kiện phải được tất cả người dân trong bản đồng ý. Gỗ lấy về không được trao đổi, mua bán ra khỏi phạm vi của bản.

“Quy định được người xưa ban ra bằng miệng, không ghi lại bút tích trên bất kỳ văn bản nào. Tuy nhiên, các thế hệ con cháu trong bản luôn thấm nhuần tư tưởng này do được ông bà, cha mẹ nhắc nhở ngay khi còn nhỏ”, ông Đồng kể.

Nhờ được gìn giữ cẩn thận, gần 200 hecta rừng nguyên sinh Pù Hốc ngày càng xanh tốt, ít bị ảnh hưởng bởi tác động của con người. Rừng có những gốc gỗ quý như sến, táu, de, thân to 3-4 người ôm không xuể. Đây cũng là nơi cư ngụ của nhiều loại chim, thú như chồn, mang, khỉ, lợn rừng…

Theo ông Đồng, đa số người dân tuân thủ quy định giữ rừng truyền miệng mà cha ông để lại. Tuy nhiên, cũng có một vài trường hợp lợi dụng việc dựng nhà để khai thác gỗ mang về tặng hoặc bán cho người thân ở vùng khác kiếm lời. Vì vậy, năm 2005 bản Hốc đã lấy ý kiến, xin chữ ký của mọi thành viên trong bản rồi lập hương ước để bảo vệ rừng Pù Hốc tốt hơn.

Hương ước do Trưởng bản giữ, hết nhiệm kỳ thì bàn giao cho người mới. Theo đó, có 5 điều nghiêm cấm đối với rừng cộng đồng Pù Hốc: Không lấn chiếm đất rừng, không phát nương làm rẫy, không khai thác bừa bãi lâm sản, cấm dùng lửa trong rừng, cấm săn bắt động vật quý hiếm. Nếu ai vi phạm sẽ bị nhắc nhở, lập biên bản xử phạt hành chính, yêu cầu viết cam kết không tái phạm.

Theo quy định trong hương ước, 60 hộ trong bản được chia thành 6 nhóm. Mỗi nhóm có trách nhiệm tuần tra, kiểm soát sát rừng Pù Hốc trong một tháng. Nếu nhóm nào không làm nhiệm vụ, để xảy ra mất gỗ sẽ phải chịu phạt.

Mỗi tháng hai lần, với sự hỗ trợ của cán bộ xã, kiểm lâm, nhóm 10 người sẽ đi tuần tra giám sát từ đầu đến cuối rừng. Những chuyến đi thường kéo dài 2-3 ngày. Họ mang theo cơm, nước, vật dụng sinh hoạt để ngủ lại trong rừng, nếu phát hiện bất thường thì chụp hình và quay video để về bàn phương án xử lý.

Trưởng bản Hốc cho hay năm 2015, một chủ xưởng gỗ ở xã Châu Hoàn dẫn hai nam thanh niên lén lút vào rừng Pù Hốc khai thác lâm sản. Tuần tra phát hiện sự việc, các thành viên trong tổ bảo vệ lập tức chạy về bản trình báo. Lực lượng liên ngành cùng người dân lập tức tới hiện trường, phát hiện ba cây gỗ đường kính 30 cm đã bị đốn hạ, đề nghị chính quyền xử phạt người vi phạm 200.000 đồng.

“Năm 2015-2016 chúng tôi phát hiện 4 vụ xâm nhập rừng Pù Hốc trái phép, đã bị xử phạt. Người vi phạm đều ở vùng khác, không ai trú tại bản Hốc”, ông Đồng nói, cho hay hiện nay người dân chấp hành tốt, không ghi nhận thêm vụ nào.

Ông Quang Văn Hạnh, 68 tuổi, trú bản Hốc, chia sẻ nhờ có hương ước nên ý thức giữ rừng của người dân trên địa bàn luôn được nâng cao. Một số xã khác người dân được chia rừng để vừa bảo vệ vừa sản xuất. Tuy nhiên, tại Pù Hốc, mọi người không đồng ý phương án này khi được nhà chức trách đề cập, ai cũng mong muốn giữ lại rừng cho cộng đồng để cả bản quản lý, giữ gìn.

Nhằm đảm bảo quyền lợi, bản Hốc cho phép người dân vào rừng hái măng, lấy mật ong, hái các loại cây thuốc, gom cành khô làm củi… Theo ông Hạnh, rừng Pù Hốc có rất nhiều mật ong, vụ gần nhất giữa năm 2024 lấy được khoảng 7 tạ, giúp các gia đình có khoản thu nhập khá cải thiện sống. Các tổ bảo vệ rừng luôn tuyên truyền, khuyên người dân không được để mất cân bằng sinh thái khi khai thác các lâm sản phụ, nên làm chừng mực để sinh lợi cho các vụ kế tiếp.

Ông Quang Thanh Tý, Phó chủ tịch xã Diên Lãm, đánh giá hương ước của bản Hốc giúp gần 200 hecta rừng đầu nguồn phát triển bền vững. Pù Hốc hiện là kho tài nguyên phong phú, lá phổi xanh che chở cho cả địa bàn. Gần đây nhờ chương trình “Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế nông, lâm nghiệp bền vững” và chích sách dịch vụ môi trường rừng, năm 2024 bản Hốc được hỗ trợ hơn 100 triệu đồng để chi cho việc bảo vệ rừng.

Đức Hùng