Trong chưa đầy một thập kỷ, xe điện (EV) từng được ca ngợi như biểu tượng của kỷ nguyên công nghiệp mới, nơi công nghệ sạch, trí tuệ nhân tạo (AI) và ý thức môi trường hòa quyện để thay đổi thế giới. Tuy nhiên đến giữa thập niên 2020, giấc mơ ấy đang bước vào giai đoạn tỉnh giấc. Từ Mỹ, châu Âu đến Canada, nhiều chính phủ và tập đoàn ô tô buộc phải thừa nhận: đà chuyển đổi sang xe điện không còn “phi mã” như dự kiến.
Dù doanh số vẫn tăng trưởng về số lượng tuyệt đối và có thể đạt kỷ lục mới trong năm nay, tốc độ tăng trưởng đã giảm mạnh so với những năm trước, buộc các chính phủ phải nới lỏng quy định và các hãng xe phải cắt giảm kế hoạch sản xuất.
Chính sách đảo chiều
Cú đánh mạnh nhất đối với đà tăng trưởng nằm ở sự thay đổi chính sách, đặc biệt là tại các thị trường trọng điểm.
Sau nhiều năm bơm tiền cho tham vọng xanh, Washington đang rút lại phần lớn các ưu đãi dành cho EV. Chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump đã hủy bỏ hàng loạt biện pháp hỗ trợ, từ tín dụng thuế 7.500 USD cho người mua đến các quy định yêu cầu xe tiết kiệm nhiên liệu hơn. Bang California vốn đi đầu trong chính sách khí thải cũng bị Thượng viện Mỹ bỏ phiếu chặn quyền đặt mục tiêu loại bỏ xe chạy xăng vào năm 2035.
Tác động đến doanh nghiệp là tức thời. General Motors phải ghi nhận khoản lỗ 1,6 tỷ USD do doanh số EV lao dốc và tuyên bố xem xét lại toàn bộ năng lực sản xuất xe điện. Hãng từng đặt mục tiêu “toàn điện hóa” đội xe vào năm 2035, nay đang quay đầu giảm tốc. Ford, Stellantis và nhiều tập đoàn khác cũng cảnh báo lỗ nặng vì chi phí pin cao, người tiêu dùng do dự và hạ tầng sạc thiếu trầm trọng.
Ở bên kia Đại Tây Dương, Liên minh châu Âu (EU) vốn đặt chuẩn mực khắt khe nhất thế giới về khí thải cũng đang lùi một bước. Trước sức ép từ các tập đoàn ô tô và các nghiệp đoàn, Brussels đã đồng ý mở lại đàm phán về mục tiêu cấm bán xe phát thải CO₂ vào năm 2035. Volkswagen, hãng xe lớn nhất châu Âu, vừa tuyên bố cắt giảm 35.000 việc làm để giảm chi phí điện hóa, đồng thời kêu gọi “chính sách thực tế hơn” trong giai đoạn chuyển tiếp.
Ngay cả những chính trị gia từng kiên định với lộ trình xanh giờ cũng phải thay đổi giọng điệu. Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen thừa nhận: “Chúng ta cần lắng nghe những tiếng nói kêu gọi sự thực tế trong thời điểm khó khăn này.”
Trong khi đó tại Canada, tân Thủ tướng Mark Carney, một người từng nổi tiếng với lập trường chống biến đổi khí hậu, đã tạm hoãn lệnh bắt buộc doanh số xe điện dự kiến áp dụng năm 2026, để bảo vệ ngành ô tô nội địa đang chịu thiệt hại từ thuế quan của Mỹ.
Những điều chỉnh trên không đơn thuần là bước lùi chính trị. Chúng phản ánh giới hạn thực tế của một ngành công nghiệp mà sự chuyển đổi đang vượt quá khả năng hấp thụ của thị trường.
“Xe điện không phải là smartphone,” Patrick Schaufuss, chuyên gia của McKinsey, nhận định. “Người tiêu dùng không thể thay xe chỉ vì nó mới và sạch hơn.”
Hàng triệu người vẫn ngần ngại vì giá xe cao, chi phí pin đắt đỏ và hạ tầng sạc chưa đủ tin cậy. Ở Mỹ, ước tính cần tới hơn 2.000 tỷ USD để xây dựng hệ thống trạm sạc đồng bộ trên toàn quốc. Còn tại châu Âu, giá điện tăng vọt khiến việc vận hành xe điện đôi khi đắt hơn cả xe xăng. Khi các khoản trợ cấp bị rút lại, động lực kinh tế cho người tiêu dùng gần như biến mất.
Ngay cả thị trường EV lớn nhất thế giới là Trung Quốc cũng bắt đầu đối mặt tình trạng “bội thực xe điện”. Doanh số vẫn tăng, nhưng lợi nhuận giảm mạnh khi hàng trăm thương hiệu nội địa cạnh tranh bằng cách hạ giá. Hãng tư vấn AlixPartners dự báo phần lớn trong số hơn 100 thương hiệu EV Trung Quốc hiện nay sẽ biến mất trong vòng 5 năm tới.
Trong khi đó, Nhật Bản, vốn bị xem là “tụt hậu” vì kiên trì với xe hybrid lại đang trở thành ví dụ của sự thận trọng hợp lý. Toyota, hãng từng bị chỉ trích vì né tránh EV, giờ được coi là minh chứng cho chiến lược bền vững hơn: tiến dần theo năng lực công nghệ và sức mua thị trường thay vì lao vào cuộc đua đốt tiền.
Trở về với thực tế
Những gì đang diễn ra cho thấy một “thực tế mới” đang hình thành trong ngành xe hơi. Quá trình điện hóa không phải là cuộc chạy nước rút, mà là hành trình dài hơi đòi hỏi cân bằng giữa môi trường, công nghệ và kinh tế. Các chính phủ có thể vẫn giữ mục tiêu giảm phát thải, nhưng cách tiếp cận đã thay đổi: linh hoạt hơn, thực tế hơn và ít mang tính cưỡng ép hơn.
Sự chững lại này không chỉ là vấn đề của chính sách mà còn bắt nguồn từ sự e dè của người tiêu dùng. Có ba rào cản lớn đang kìm hãm người mua đại chúng: Giá cả, Cơ sở hạ tầng, và Sự bất an về khoảng cách di chuyển (Range Anxiety).
Thứ nhất, mặc dù chi phí pin đang giảm, giá mua ban đầu của EV vẫn còn cao đối với nhiều gia đình, đặc biệt khi các khoản trợ cấp bị cắt.
Thứ hai, mạng lưới sạc, đặc biệt là các trạm sạc nhanh công cộng, vẫn còn thưa thớt, không đồng đều và không đủ tin cậy, gây khó khăn cho việc di chuyển đường dài.
Cuối cùng, nỗi lo về khoảng cách di chuyển và thời gian sạc, cùng với những lo ngại về tuổi thọ và giá trị bán lại của pin, vẫn là yếu tố cản trở lớn nhất.
Kết quả là, nhu cầu đối với xe hybrid (xe lai điện), một giải pháp chuyển tiếp an toàn hơn đang tăng tốc ở nhiều thị trường, vượt qua tốc độ tăng trưởng của BEV (xe điện thuần túy) trong thời gian gần đây.
Đối với ngành công nghiệp ô tô, sự chững lại này đã tạo ra một “cơn địa chấn kinh tế”. Nhiều nhà sản xuất, bao gồm General Motors và các nhà cung cấp linh kiện lớn, đã phải cắt giảm hàng chục nghìn việc làm, trì hoãn hoặc thu hẹp các dự án sản xuất EV và nhà máy pin. Lợi nhuận biên trên các mẫu EV vẫn thấp, buộc các hãng xe phải chịu lỗ để duy trì thị phần trong cuộc chiến giá khốc liệt, đặc biệt là với các đối thủ Trung Quốc.
Tờ Wall Street Journal (WSJ) nhận định giấc mơ về một thế giới toàn xe điện có lẽ chưa chết nhưng nó cần thời gian để trưởng thành. Các nhà sản xuất và chính phủ đang nhận ra rằng sự chuyển đổi EV không thể bị ép buộc mà phải diễn ra một cách hữu cơ, dựa trên sự cân bằng giữa chính sách hỗ trợ, sự phát triển của cơ sở hạ tầng và khả năng cung cấp các mẫu xe điện giá cả phải chăng cho thị trường đại chúng.
Sự hưng phấn của giai đoạn đầu đang nhường chỗ cho một thời kỳ tái cấu trúc, nơi những ảo tưởng được thay thế bằng tính toán cụ thể: ai có thể sống sót, ai đủ sức đầu tư dài hạn và ai sẽ rời khỏi đường đua. Trong cơn “chững lại” này, ngành công nghiệp xe hơi đang học một bài học đắt giá rằng ngay cả những mục tiêu tốt đẹp nhất cũng cần được dẫn dắt bằng thực tế, chứ không phải bởi niềm tin.
*Nguồn: WSJ, Fortune, BI