Vaquita (hay Phocoena sinus) là loài nhỏ nhất thuộc bộ cetacean (bộ cá voi) – nhóm các loài thú biển có vú bao gồm cá voi, cá heo và cá heo chuột – có chiều dài trung bình 4-5 feet và nặng khoảng 65-120 pounds.
Chúng sở hữu phạm vi phân bố nhỏ nhất, gói gọn trong một khu vực nhỏ ở phía bắc Vịnh California.
Vaquita thường sinh sống tại các khu vực nước nông, đục ở ven biển và ít khi xuất hiện ở những nơi có độ sâu vượt quá 30 mét. Chúng có khả năng tồn tại ở những vùng nước nông mà từ đó có thể dễ dàng nổi lên mặt nước.
Vaquita được thấy nhiều ở độ sâu từ 11 đến 50 mét, cách bờ biển từ 11 đến 25 km, trên bề mặt bùn và đất sét. Môi trường sống lý tưởng của chúng bao gồm nước không trong và giàu dinh dưỡng, nơi có sẵn thức ăn cho chúng.
Loài này đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng rất cao. Trong báo cáo, Ủy ban cá voi quốc tế (IWC) cho biết quần thể cá heo vaquita đã giảm tới 83% giai đoạn 2015-2018 xuống còn 9-10 con đang sinh sống.
Phá hủy, gây ô nhiễm môi trường sống và các cuộc “càn quét” của tàu cá chỉ là số ít các hành động của con người tác động đến loài thú này. Nguyên nhân chính từ nạn đánh bắt trái phép cá totoaba bằng lưới rê khiến cá heo vaquita mắc vào lưới của những tàu đánh cá. Bóng cá totoaba là mặt hàng có giá trị cao và luôn được săn đón tại châu Á.
Những hàng lưới được căng thẳng, cao từ đáy biển lên trên 6 mét và dài ngang bằng một số sân bóng đá. Chúng được sử dụng để săn tôm và cá. Lưới này gây ra cái chết cho cá heo vaquita khi chúng vô tình bị mắc vào lưới và khiến nhiều loài động vật có vú biển khác bị chết đuối.
Hiện nay người ta ước tính chỉ còn lại 10 cá thể vaquita trên thế giới, khiến IWC đưa ra cảnh báo tuyệt chủng lần đầu tiên vào tháng 8/2023.
IWC cho biết: “Sự tuyệt chủng của vaquita là không thể tránh khỏi trừ khi 100% lưới rê được thay thế ngay lập tức bằng các ngư cụ khác để bảo vệ quần thể vaquita và sinh kế của ngư dân”.
Những nỗ lực nhằm ngăn chặn việc sử dụng lưới rê đã thúc đẩy chính phủ Mexico ban hành lệnh cấm toàn diện đối với chúng, hợp tác với nam diễn viên Leonardo DiCaprio và hải quân sử dụng các khối bê tông để tạo ra một “khu vực không khoan nhượng” đối với hoạt động đánh bắt trái phép.
Các kế hoạch do hải quân Mexico đưa ra đã cố gắng tạo ra một khu vực không khoan nhượng (ZTA) bằng cách sử dụng 193 khối bê tông để ngăn chặn việc sử dụng lưới đánh bắt cá. Về lý thuyết, biện pháp này đã làm giảm 90% lưới mang trong khu vực này, nhưng có thể đã chuyển vấn đề sang rìa ZTA.
Một tin tích cực là các nhà khoa học đã quan sát thấy số lượng vaquita không hề giảm kể từ năm 2018 và thậm chí người ta còn phát hiện chúng có cả những cá thể con đi theo.
Tiến sĩ Lindsay Porter, Phó chủ tịch Ủy ban Khoa học của IWC, cho biết: “Chúng vẫn chưa ngừng sinh sản. Nếu chúng ta có thể loại bỏ các áp lực, số lượng có thể phục hồi”.