Sông Nile định hình kiến ​​trúc và cảnh quan đô thị Cairo – Tạp chí Kiến trúc Việt Nam

Nằm ở trung tâm Cairo, sông Nile, một trong những tuyến đường thủy biểu tượng nhất thế giới, đã định hình tiến trình văn minh nhân loại trong hàng ngàn năm. Là huyết mạch sống động, kết nối các khu dân cư và là trung tâm giao thông nhộn nhịp, sông Nile là nguồn tài nguyên thiên nhiên thiết yếu cho Cairo khô cằn. Trong suốt chiều dài lịch sử, sông Nile thường được coi là nguồn sống màu mỡ nhờ những trận lũ lụt hàng năm, mang lại sự trù phú cho vùng đất xung quanh.

Trong suốt chiều dài lịch sử, bắt đầu từ thời Ai Cập cổ đại, sông Nile đã là một địa điểm lý tưởng cho sự phát triển của các thành phố. Nguồn cung cấp nước ổn định và liên tục của nó đóng vai trò quan trọng trong môi trường sa mạc. Bằng cách xây dựng gần sông, người dân có thể dễ dàng tiếp cận nguồn nước uống và tưới tiêu, điều cần thiết để duy trì sự sống và canh tác mùa màng. Bờ sông màu mỡ, được bồi đắp bởi các trầm tích giàu dinh dưỡng, đã tạo ra điều kiện lý tưởng cho nông nghiệp, đóng vai trò là nền tảng của nền kinh tế Ai Cập và đảm bảo an ninh lương thực cho người dân. Ngày nay, sông Nile vẫn là nguồn nước uống chính cho tất cả người Ai Cập và cung cấp hai phần ba lượng lương thực của đất nước. Hơn nữa, dòng sông này có tầm quan trọng sâu sắc về mặt văn hóa, truyền cảm hứng cho các hình thức biểu đạt nghệ thuật khác nhau và được đan xen vào kết cấu cảnh quan đô thị và cảm xúc của Cairo.

Theo thời gian, phần lớn các khu dân cư lâu đời và đông dân nhất của Cairo đã phát triển dọc theo sông Nile. Vào thời Ai Cập cổ đại, nhà cửa truyền thống được xây dựng bằng vật liệu sẵn có tại địa phương, chẳng hạn như gạch bùn, được tạo thành bằng cách trộn bùn từ bờ sông, rơm và nước. Ngoài ra, nhiều đền thờ và công trình kiến ​​trúc khác nhau cũng được xây dựng dọc theo tuyến đường thủy này. Đáng chú ý nhất là Đại Kim tự tháp Giza, nằm ở ngoại ô Cairo, được xây dựng gần bờ tây sông Nile. Tại Luxor, thủ đô của Ai Cập trong thời kỳ Tân Vương quốc, Đền Karnak và Đền Hatshepsut cũng được xây dựng trên sông Nile.

Sông Nile vẫn là một phần không thể thiếu trong câu chuyện kiến ​​trúc và đô thị của Cairo. Sự hiện diện của nó đã ảnh hưởng đến sự phát triển của thành phố, định hình môi trường xây dựng và góp phần tạo nên bản sắc văn hóa. Khi Cairo tiếp tục phát triển, việc nhận ra tầm quan trọng của sông Nile và sự cân bằng tinh tế của nó với sự phát triển đô thị là điều thiết yếu. Việc bảo tồn mối quan hệ đan xen này là rất quan trọng để duy trì nét quyến rũ độc đáo của Cairo và tôn vinh câu chuyện lâu đời về mối liên hệ lãng mạn giữa sông Nile và quy hoạch đô thị của thành phố.

Vào thế kỷ 19 và 20, Khedive Ismail Pasha đã thành lập Khu trung tâm Cairo, nằm cách sông Nile chỉ một quãng ngắn. Trung tâm thành phố này, thường được gọi là “Tây el Balad”, nhằm mục đích hiện đại hóa Cairo bằng cách kết hợp các nguyên tắc quy hoạch kiến ​​trúc châu Âu. Là nơi tập trung trung tâm Cairo, cây cầu Qasr El Nil mang tính biểu tượng bắc qua dòng sông, nổi tiếng với tầm nhìn và cơ hội chiêm ngưỡng vẻ hùng vĩ của sông Nile. Ảnh hưởng của dòng sông đối với sự phát triển của nó vẫn còn rõ rệt. Các công trình kiến ​​trúc độc đáo như Bảo tàng Ai Cập, Quảng trường Tahrir và nhiều tòa nhà chính phủ khác nhau càng góp phần tạo nên tầm quan trọng của trung tâm thành phố, nơi du khách luôn có thể thoáng nhìn thấy dòng sông.

Sau sự phát triển của trung tâm thành phố Cairo, các khu vực nông nghiệp lân cận dọc bờ sông cũng trải qua quá trình chuyển đổi thành các khu dân cư và thương mại vào đầu thế kỷ 20. Zamalek, tọa lạc trên đảo Gezira thuộc sông Nile, nổi lên như một trung tâm thịnh vượng trong những năm 1920. Phong cách kiến ​​trúc ở Zamalek trải dài từ phong cách Art Deco đến phong cách Tân Hồi giáo, lấy cảm hứng từ kiến ​​trúc Hồi giáo truyền thống. Được bao quanh bởi các nhánh sông Nile, Zamalek mang đến tầm nhìn tuyệt đẹp dọc theo toàn bộ chu vi. Lối đi dạo ven sông của hòn đảo, được gọi là Corniche, là một địa điểm tụ họp văn hóa nổi tiếng, nơi mọi người có thể tận hưởng vẻ đẹp và sự quyến rũ của dòng sông.

Ngoài Zamalek, việc chuyển đổi các khu vực nông nghiệp chủ yếu thành các trung tâm đô thị sầm uất đã trở thành một xu hướng phổ biến trên khắp Cairo. Theo thời gian, Cairo trải qua quá trình đô thị hóa nhanh chóng và gánh chịu tình trạng quá tải dân số. Ngày nay, trước những thách thức do biến đổi khí hậu và khan hiếm nước, sông Nile không còn hoạt động như trước nữa. Để giải quyết nhu cầu cấp thiết về nhà ở và cơ sở hạ tầng, các thành phố mới đã xuất hiện ở các vùng sa mạc xung quanh thủ đô. Những “khu ngoại ô sa mạc” này đã trải qua quá trình đô thị hóa và chứng kiến ​​sự phát triển của các dự án nhà ở quy mô lớn. Mục tiêu chính của chúng là đáp ứng nhu cầu dân số đang gia tăng và giảm bớt tình trạng tắc nghẽn ở trung tâm thành phố. Các biển quảng cáo nổi bật quảng bá các dự án nhà ở có cổng bảo vệ ở ngoại ô Cairo hứa hẹn một cuộc sống khác biệt, thoát khỏi khu vực trung tâm đông đúc, mang đến một cuộc sống khác biệt chỉ cách thành phố và sông Nile 40 km.

Bên cạnh những ảnh hưởng của việc Cairo mở rộng vào sa mạc, các quyết định gần đây của chính quyền đã làm thay đổi bản chất của sông Nile. Điều này có thể thấy rõ qua việc di dời các nhà thuyền gỗ ở Cairo, vốn đã chiếm giữ bờ sông trong nhiều thế kỷ. Quyết định gần đây của chính quyền địa phương về việc di dời những công trình này đã gây nguy hiểm cho di sản địa phương, đe dọa ý nghĩa lịch sử và văn hóa của sông Nile. Khoảng 30 nhà thuyền sẽ được thay thế bằng một dải giải trí ven sông với các quán cà phê và cơ sở thương mại. Công trình hiện đang được xây dựng, phản ánh sự năng động và các ưu tiên đang thay đổi của thành phố.

Năm 2015, việc xây dựng “Thủ đô Hành chính Mới” đã khởi công, đánh dấu một cột mốc quan trọng trong cảnh quan đô thị của Cairo. Dự án khổng lồ đầy tham vọng này, nằm cách Cairo khoảng 50 km về phía đông và nguồn nước chính của nó, sông Nile, là một phần trong kế hoạch chiến lược của chính phủ Ai Cập nhằm giảm bớt tình trạng tắc nghẽn dân số. Tuy nhiên, một khía cạnh đáng chú ý là việc thiếu nguồn nước địa phương, khiến những người chỉ trích gọi đây là “Phản Cairo”. Để giải quyết những thách thức do việc di dời quá xa nguồn nước chính của Cairo, chính phủ Ai Cập đang triển khai xây dựng một “Dòng sông Xanh”, một ốc đảo nhân tạo trong một quốc gia đang phải vật lộn với tình trạng thiếu nước. Trong quá trình xây dựng, quyết định chuyển hướng tập trung từ trung tâm văn hóa sôi động của Cairo sang Đồng bằng sông Nile đã đặt ra nhiều câu hỏi cho nhiều người dân.

Tóm lại, sông Nile đóng vai trò trung tâm trong việc định hình kết cấu kiến ​​trúc và đô thị của Ai Cập, đặc biệt là ở Cairo. Nó là nguồn sống không thể phủ nhận, thiết yếu cho sự tăng trưởng và phát triển của thành phố. Cùng với sự phát triển của Cairo, mối quan hệ giữa sông Nile và thành phố cũng tiếp tục phát triển. Việc xây dựng trung tâm thành phố Cairo và sự xuất hiện của các trung tâm thành phố mới dọc theo sông Nile đã chứng minh ảnh hưởng lâu dài của dòng sông đối với quy hoạch và kiến ​​trúc đô thị. Sự hiện diện của dòng sông, dù được thiết kế trực tiếp vào kết cấu đô thị hay nhìn từ các không gian lân cận, đã định hình bố cục của thành phố và mang lại cảm giác kết nối với nguồn gốc lịch sử của nó. Tuy nhiên, khi thành phố tiếp tục lãng quên tầm quan trọng và di sản văn hóa của mình, ngày càng xa rời nó, khả năng tồn tại và tầm quan trọng của nó đang giảm sút nhanh chóng. Quá trình đô thị hóa nhanh chóng, nhu cầu về cơ sở hạ tầng và nhà ở, cùng với tác động của biến đổi khí hậu đã dẫn đến sự phát triển của các vùng ngoại ô sa mạc và việc xây dựng Thủ đô Hành chính Mới. Những sáng kiến ​​này đặt ra câu hỏi về sự cân bằng giữa việc mở rộng đô thị và việc bảo tồn trung tâm văn hóa sôi động của Cairo dọc theo Đồng bằng sông Nile. Lịch sử của Cairo không thể được kể mà không có lịch sử của sông Nile, và ngược lại.

PV/archdaily